در سند تحول بنیادین آموزش و پرورش، از معلم بعنوان “پژوهشگر و یادگیرنده مـادام العمر” نام بـرده می شود (من یـاد می گـیرم و یاد می دهم). درس پژوهی از جمله اقداماتی است که در راستای تحقق این هدف، بر آن تکیه می شود. کسب عنوان برتر درس پژوهی کشور توسط گروه درس پژوهی مرودشت، متشکل از خانم ها عاطفه کشاورزی، میترا همایون، شیوا گل افشان و فاطمه شیروانی و علی نبی زاده، فرصتی بود تا ضمن ارج نهادن به زحمات اعضای محترم این گروه و تقدیر از ایشان، با فعالیت آنها بیشتر آشنا شویم

–لطفا در ابتدا جهت آشنایی بیشتر بفرمایید درس پژوهی به طور کلی به چه معناست؟

همایون: درس پژوهی، رویکردی برای توسعه دانش حرفه ای معلمان است. در این رویکرد، معلمان با درس پژوهی و تشریک مساعی و شرکت در کلاس های آموزشی و شرکت در جلسات هم اندیشی پیرامون اهداف، فعالیت و … به یک برنامه مقدماتی برای تدریس دست می یابند. سپس با مشاهده اجرای برنامه، نقد آن، باز اندیشی و اجرای مجدد آن به بررسی نتایج این پژوهش می پردازند.

فعالیت های پژوهشی به بخش های مختلفی از جمله درس پژوهی، اقدام پژوهی و مقاله تقسیم می شود. در اقدام پژوهی، مشکل خاصی را در نظر می گیریم که ممکن است حتی به درس هم ربط نداشته باشد، مثل صبحانه نخوردن دانش آموزان، تلاش برای رفع این مشکل از طریق پژوهش، اقدام پژوهی نامیده می شود.

درس پژوهی، کاملا مرتبط با درس و مسائل تخصصی این حوزه است. مثلأ در آموزش زبان انگلیسی، به این می اندیشیم که بهترین راه برای آموزش یک مبحث مشخص به دانش آموزان چیست؟ ممکن است بنده بعنوان یک معلم، سالها از روشی استفاده کرده باشم و از ایرادات آن بی اطلاع باشم، بنابراین گروهی پنج نفره با تخصص های متفاوت تشکیل می شود که می تواند شامل سه نفر دبیر تخصصی، یک کارشناس پژوهش و مدیر یا معاون مدرسه باشد.

در گام بعدی” طرح درس” نوشته می شود و طی جلسه ای، هر سه طرح بررسی شده و نهایتأ یک طرح جامع وکامل تهیه می گردد. سپس این طرح درس را یکی از همکاران که دبیر تخصصی است، بعنوان مجری اول در کلاس اجرا می نماید در حالی که سایر اعضای گروه در گوشه ای از کلاس بر روند تدریس نظارت دارند.

پس از اجرای اول، ممکن است کارشناسان دیگری نیز دعوت شوند تا از نظریات آنها در بررسی نمونه تدریس استفاده گردد؛ مثلأ کارشناسان آموزش و پژوهش اداره و یا حتی کارشناسانی که در درس پژوهی تخصص دارند. پس از نقد و بررسی، به ایراداتی خواهیم رسید چرا که طرح درس در مرحله اول به صورت نظری نوشته شده و ایرادات آن در مرحله اجرا نمایان خواهد شد و پاسخ دانش آموزان به روش تدریس نیز ارزیابی می گردد. در این مرحله، نوعی “خود انتقادی و خود ارزیابی” صورت می گیرد و مجری به این نتیجه می رسد که مثلأ استفاده از روش یا ابزاری دیگر، به بهبود تدریس وی کمک بیشتری می کند.

پس از این مرحله، گروه بار دیگر دور هم جمع می شود و طرح درس دوم را تنظیم می نماید که ممکن است تنها شامل برطرف نمودن ایرادات جزئی باشد یا اینکه به طورکلی طرح درس تغییر یابد. سپس طرح درس دوم، بر روی کلاس دیگری اجرا شده، فیلمبرداری شده و مجددا مورد بررسی قرار می گیرد البته مجری می تواند همان مجری اول انجام شده یا تغییر نماید.

نبی زاده: البته باید توجه داشت که در این دو مرحله، مقایسه ای بین اجرای طرح درس ها صورت نمی گیرد، بعبارتی در این روش، بررسی طرح ها و تکمیل آنها مدنظر است تا کیفیت تدریس بالا رود. بعد از مرحله دوم و ارزیابی طرح درس دوم در کلاس، اجرای سومی در کار نخواهد بود یعنی اگر طرح درس نیاز به اصلاح داشت، اقدامات لازم انجام شده و دیگر اجرایی وجود نخواهد داشت.

–هدف اصلی درس پژوهی چیست؟

گل افشان: به طورکلی می توان گفت درس پژوهی، روندی است که به اصلاح طرح درس از طریق برطرف شدن نقاط ضعف و تقویت و تکیه بر نقاط قوت منجر می گردد. در درس پژوهی، معلمان از یکدیگر درس می آموزند و در دانش و تجارب یکدیگر شریک می گردند. شاید هنوز هم برای برخی از همکاران دشوار باشد که بپذیرند در هنگام تدریس، کسی در کلاس آنها حضور یابد و آن را تحلیل کند یا اینکه بعضأ در برابر آن، موضع نیز می گیرند. در حقیقت درس پژوهی، شرایطی را برای تغییر نگرش معلمان به مقوله انتقاد فراهم می آورد و کمک می کند انتقادپذیری ایشان در مواجهه با اشتباهات افزایش یابد. به همین دلیل بهره وری روش تدریس آنها بیشتر می شود.

همایون: به دلیل اینکه تمامی مراحل درس پژوهی به صورت گروهی انجام می شود، با انتقادات هم به صورت فردی برخورد نمی شود بلکه تمام تیم، خود را مسئول مشکلات دانسته و درصدد رفع آن بر می آید. این مسئله موجب می شود گاهی به خودمان تلنگری بزنیم و اشتباهی را که ممکن است سالهای سال در تدریس دانش آموزان مرتکب شده ایم، متوجه گردیم و این نتیجه لذت بخشی است. همین باعث می شود که به ادامه مسیر در سال های آتی نیز علاقمند شویم.

کشاورزی: ضمن اینکه درس پژوهی به معلمان کمک می نماید روش های جدیدی برای تدریس اتخاذ نمایند که قابل تعمیم باشد.

–تمام این فرآیند حدود چندماه طول می کشد؟

گل افشان: گروهی که مایل به انجام درس پژوهی است، از اوایل ماه مهر باید شکل بگیرد و تقسیم وظایف مورد نیاز انجام گردد.

گروه حاضر چند مدت است که شکل گرفته؟

نبی زاده: این گروه مهرماه سال گذشته تشکیل شد و تا شهریور ماه که مرحله نهایی مسابقات در تبریز برگزار گردید، این همکاری ادامه یافت.

–ویژگی طرح تدریس شما چه بود که مقام برتر کشور را به خود اختصاص داد؟

نبی زاده: استفاده از روش تدریس و رویکرد ارتباطی خودباورانه فعال، بسیار کمک کننده بود. اهمیت بخشی به فضای کلاس، نحوه برخورد با دانش آموز و نحوه مشارکت وی در فرآیند آموزش، استفاده از بازی و وسایل کمک آموزشی، از مسائل مدنظر در این طرح درس بود. در روش رویکرد ارتباطی، مهم ترین هدف «برقراری ارتباط دانش آموزان با یکدیگر و با فضای بیرون است» دانش آموز هرآنچه را که در محیط کلاس یاد می گیرد می تواند به محیط بیرون انتقال دهد و در فضای واقعی زندگی به کار برد. دانش آموز از زبان بعنوان وسیله ای برای برقراری ارتباط استفاده می کند.

همایون: مطالعه ای که صورت گرفت و ترکیب آن با تجارب دبیران متخصص، بسیار به پیشرفت این طرح کمک نمود.

گل افشان: در حقیقت این روش تدریس به دانش آموز کمک می کند زبان انگلیسی را در جامعه به کار گیرد و در محیط واقعی به کار گیرند. تنها به حفظ چند لغت و دستور گرامر خلاصه نمی شود.

–اعضای گروه باید متشکل از چه افرادی باشد؟

نبی زاده: اعضای گروه را به دو دسته تقسیم می کنند؛ اعضای اصلی تیم متشکل از دو یا سه دبیر متخصص، کارشناس درس پژوهی، مدیر یا معاون آموزشگاه و اعضای حامی را معاونین، کارشناس آموزش، کارشناس پژوهش اداره و … باشد. گروه ما شامل خانم ها شیروانی، گل افشان و بنده بعنوان معلم تخصصی، سرکار خانم همایون کارشناس پژوهش و سرکار خانم کشاورزی مدیر آموزشگاه فرزانگان یک و در حقیقت رهبر گروه ما بودند. گروه حامی تیم ما نیز سرگروه زبان انگلیسی استان فارس، خانم قناعت پیشه کارشناس پژوهش، خانم بهمئی کارشناس آموزش اداره مرودشت و … بودند.

–آیا طرح شما مربوط به کل کتاب زبان انگلیسی می شود؟

نبی زاده: رقابت بر اساس بخشنامه وزارت آموزش و پرورش در رشته زبان انگلیسی محدود به درس اول پایه هفتم بود که بر دو بخش conversation و practice متمرکز بود البته مزیت درس پژوهی این است که دستاورد آن، قابل تعمیم به همه دروس است.

کشاورزی: در حقیقت انتخاب یک درس مشخص برای جشنواره، جهت تسهیل در فرآیند ارزیابی طرح درس ها و یکسان نمودن روش مقایسه آنهاست.

–با توجه به تجارب خودتان، اجرای طرح درس جدید روی دانش آموزان در سال گذشته را چگونه ارزیابی می نمایید؟

همایون: بنظرم امسال بهتر می توان نتیجه آن را مشاهده نمود چرا که سال گذشته بیشتر درگیر فرآیند تهیه و تنظیم آن بودیم. در حقیقت راه را طی نمودیم تا نتیجه آن را ببینیم اما الان که بازخورد گرفته ایم بهتر می توانیم تصمیم بگیریم چرا که انتخاب طرح مذکور بعنوان طرح درس برتر کشور، انگیزه دوچندانی برای اجرای آن به ما بخشیده است.

–چه مسیری را در راه رسیدن به قله افتخار در جشنواره کشوری طی نمودید؟

کشاوری: جشنواره از مرحله شهرستان آغاز شد و پس از رقابت با همکاران گرامی در شهرستان، بعنوان تیم برتر به استان راه یافتیم که پس از انتخاب در این مرحله، آثار ما بر روی لوح فشرده به وزارت ارسال گردید. نهایتأ مرحله کشوری جشنواره در تبریز از میان ۱۵۹۴۳ شرکت کننده و ۴۹۸۰ تیم گروه در ۵ رشته مختلف، توانستیم در رشته زبان انگلیسی عنوان برتر را کسب نماییم.

–تأثیر گسترش درس پژوهی را بر نظام آموزشی چگونه ارزیابی می نمایید؟ فکر می کنید اگر هر معلمی با نگرشی اصلاحی به فعالیت بپردازد، چه تأثیری بر روی دانش آموز خواهد داشت؟

نبی زاده: بر این باورم که تأثیر این روش، ابتدا بر روی خود معلم است چرا که درس پژوهی به ارتقای رشد حرفه ای معلمان منجر می شود که مهم ترین دستاورد است.

کشاورزی: البته اگر معلمین در روش های تدریس و دانسته های خود نوآوری نداشته و تنها به آموخته های سالهای دور خود بسنده نمایند، محکوم به شکست هستند چرا که با توجه به شرایط فعلی جامعه و افزایش ارتباطات و آگاهی دانش آموزان، هر معلمی باید خودش را مکلف نماید که به روز باشد و جدیدترین روش های تدریس را اجرا نماید تا بتواند با دانش آموز ارتباط برقرار کرده و مورد پذیرش آنها واقع شود.

همایون: زمانی که ما دانشگاه رفتیم، خبری از درس پژوهی نبود اما خوشبختانه در سالهای اخیر آنقدر ضرورت آشنایی با این رشته برای معلمان احساس شده که دانشجویان دانشگاه فرهنگیان واحدی به نام درس پژوهی دارند. حتی در جشنواره نیز بخشی مختص ایشان در نظر گرفته شده بود که نشان دهنده عزم جدی وزارت آموزش و پرورش برای گسترش این طرح می باشد.

– چه مدت است که درس پژوهی مورد توجه قرار گرفته است؟

گل افشان: بیش از صد سال است که معلمان ژاپنی به شیوه درس پژوهی فعالیت می کنند که همین مسئله موجب موفقیت دانش آموزان ژاپنی در مسابقات جهانی مختلف ریاضی و علوم شده است. این مسئله، نظر محققین آمریکایی را به خود جلب نمود و باعث شد آنها طی تحقیقات بسیار متوجه شوند عامل اصلی موفقیت دانش آموزان ژاپنی، اجرای شیوه درس پژوهی توسط معلمین آنها بوده است. بنابراین درس پژوهی را در فضای آکادمیک مورد بررسی و استفاده قرار داده و آن را به دانشجویان توصیه نمودند و از این طریق نقش مهمی در گسترش درس پژوهی در دنیا ایفا نمودند.

می توان گفت درس پژوهی در کشور ایران تازه در حال جوانه زدن است. هنوز بسیاری از معلمین از مزیت ها و حتی ماهیت درس پژوهی بی اطلاعند. در این میان نقش مدیر آموزشگاه برای هدایت تیم، بسیار مهم و تأثیرگذار است. اگر مدیری نسبت به اقدام پژوهی و درس پژوهی آگاهی و علاقه نداشته باشد، تیم درس پژوهی قادر نخواهد بود به فعالیت خود ادامه دهد. مدیری که به روز بوده و به فعالیت های پژوهشی علاقه داشته باشد، می تواند دبیر خود را در این مسیر همراهی و حمایت نماید. این پروسه هم موجب پیشرفت دبیر و هم دانش آموز می شود.

کشاورزی: همایش تبریز، دومین جشنواره کشوری در این زمینه بود که نشان دهنده جدید بودن این رشته در ایران است. پدر این علم در ایران نیز دکتر سرکار آرانی می باشد. خوشبختانه تلاش خوبی برای گسترش این رشته در سطح کشور در حال انجام شدن است هرچند آموزش بیشتری نیاز است. در جشنواره تبریز از استاد ساداکو، متخصص درس پژوهی ژاپنی دعوت بعمل آمده بود که نوعی کلاس آموزشی برای ما نیز به حساب می آمد.

–برای طی این مسیر دشوار، چقدر وقت گذاشتید؟

نبی زاده: انرژی و توان بسیاری برای این کار گذاشتیم. برای نمونه، شبی که اجرای نهایی داشتیم تا ساعت ۱۲ جمعه شب، در مدرسه حضور داشتیم.

همایون: و برای هر اجرا، جلسات هم اندیشی متعددی از این دست گرفته می شد.

–چه مشکلاتی سر راه شما به عنوان معلمین پژوهشگر وجود داست؟

گل افشان: مشکلات متعددی در این مسیر وجود دارد. از آنجایی که گروه درس پژوهی متشکل از افراد با تخصص ها و مشاغل مختلف و مدارس متفاوت می باشد، حتی گاهی هماهنگ کردن یک وقت جلسه با حضور هر ۵ نفر عضو دشوار بود، چرا که روزها و ساعات کاری همکاران متفاوت بود.

گاهی آنقدر حجم و فشار کار بالا می رفت که خانواده های ما نیز تحت فشار قرار می گرفتند که همین جا از همراهی صبورانه ایشان قدردانی می نماییم.

گل افشان: علیرغم تمامی مشکلات، از آنجایی که درس پژوهی به معلم کمک می کند به طور مداوم مطالعه داشته باشد، اگر در آینده، درس پژوهی جایگزین دوره ضمن خدمت شود، تأثیر چشمگیری بر نظام آموزشی خواهد داشت.

–آیا دستاوردهای حاصل از این روش مثل کار گروهی و … را به دانش آموزان منتقل می نمایید؟

همایون: پس از آشنایی با دانش آموزان در جلسه اول، آنها را گروه بندی می کنیم و فواید این شیوه را نیز به آنها می گوییم. حالا اگر دانش آموز ببیند که معلمش نیز در کار گروهی مشارکت دارد و حتی در جشنواره های پژوهشی شرکت می کند، انگیزه بیشتری برای فعالیت پیدا می کند مخصوصأ دانش آموزانی که قصد دارند در جشنواره های خورازمی شرکت نمایند.

مشارکت دانش آموزان در کار گروهی، همچینن باعث افزایش روحیه مشارکت اجتماعی آنها می شود به ویژه در نسل حاضر که به دلایل مختلف، به زندگی انفرادی روی آورده اند.

گل افشان: درس پژوهی، علاوه بر ایجاد محیط پویا و لذت بخش، خودخواهی را از بین برده و دگر خواهی را در انسان تقویت می نماید. وقتی محیط لذت بخش و پویا باشد، سوال پرسیدن از همکار، ارزیابی و قضاوت شدن توسط دیگر همکاران و … را ناپسند و آزاردهنده نمی بینیم. دیگر برایمان سخت نیست بپذیریم کاری را اشتباه انجام داده ایم یا اینکه قبول کنیم توانایی همکاران با یکدیگر متفاوت است.

–پس با این تفاسیر، درس پژوهی، به نوعی رفاقت و مشارکت را جایگزین رقابت ناصحیح می نماید؟

دقیقأ. در این روش هر کس، هر آنچه در چنته دارد روی میز می ریزد. فرد شهامت پیدا می کند خودش را در معرض ارزیابی همکاران قرار دهد تا ایرادات کارش را رفع نماید. انتقادات و موفقیت ها، گروهی است و همه خود را در آن شریک می دانند بنابراین به یکدیگر کمک می کنند نواقص کار برطرف شود.

همایون: در جشنواره تبریز نیز بدین گونه بود که تمام کارهای راه یافته به مرحله نهایی را گذاشته بودند و هر کس از کار خودش در برابر سوالات دفاع می نمود. همانجا نیز برایمان مثل یک کلاس درس بود و مطالب بسیاری را آموختیم.

حتی از نظر روحی هم بسیار تأثیرگذار بود چرا که تا قبل از آن فکر میکردیم فقط خودمان هسیم که به خودمان سختی می دهیم ولی دیدن سایر همکاران، باعث شد بدانیم تنها نیستیم و با کسب عنوان برتر، خستگی این مسیر برایمان شیرین شد.

–این تیم ها در چه رشته هایی به رقابت پرداختند؟

کشاورزی: طبق اعلام وزارت آموزش و پروش، رقابت در دروس قرآن، فرهنگ و هنر، ادبیات فارسی، زبان انگلیسی و آمادگی دفاعی صورت گرفت تا با توجه به جدید بودن برخی از سرفصل ها، روش های تدریس مناسبی انتخاب شود.

–آیا در این راه، از حمایت مسئولین نیز برخوردار بودید؟

سال گذشته در چهار رشته از پنج رشته اعلام شده، استان فارس حائز رتبه برتر شد، دکتر آذری مدیرکل محترم و سایر مسئولین آموزش و پرورش استان فارس نیز متقابلا حمایت خوبی از معلمین نمود و امکانات قابل قبولی را در مقایسه با سایر استانها برای معلمان پژوهشگر فراهم نمود که جای تقدیر و تشکر دارد.

گل افشان: بنظرم آنچه در حقیقت انسان را در این مسیر به پیش می راند، انگیزه های درونی است. اگر انسان به نحوی کارش را انجام دهد که خودش از درون، به خودش آفرین بگوید، دیگر منتظر تشویق کسی نیست.

–برنامه تان برای سال تحصیلی جدید چیست؟

نبی زاده: منتظر بخشنامه های جدید وزارت آموزش و پرورش هستیم.

–اگر فردی علاقمند به فعالیت در این حوزه باشد، چگونه می تواند اقدام نماید؟

گل افشان: فکر می کنم اگر کارکاه های آموزشی بیشتری برای آشنایی همکاران برگزار شود، برای گسترش این رشته، بسیار مفید خواهد بود. کارشناسان گروه های آموزشی اداره نیز در این زمینه می توانند علاقمندان را کمک نمایند.

–نکته ای در پایان اگر باقی مانده، بفرمایید.

گل افشان: نکته ای که فکر می کنم می تواند به گسترش درس پژوهی و اقدام پژوهی در میان معلمان کمک نماید این است که اگر وزارت آموزش و پرورش، یک روز از ساعات کاری معلمین داوطلب شرکت در این حوزه کم کند، می تواند کمک بسیار بزرگی به پیشرفت این طرح در کشور باشد.

نبی زاده: در پایان از حمایت های مدیرکل محترم آموزش و پروش استان فارس جناب آقای دکتر آذری و مجموعه همکارانشان، جناب آقای مرتضی چراغی مدیریت محترم آموزش و پروش شهرستان مرودشت و کارمندان محترم این اداره، سرگروه های آموزشی استان و سایر افرادی که به هر صورت ممکن به پیشرفت این طرح کمک نمودند.

گفتگو از آرزو اسماعیلی