پارس دشت، ابراهیم سپهری-

مقدمه:
“خشکسالی” به عنوان آرام ترین بلای طبیعی؛ در مقابل “سیلاب” به عنوان یکی از پر سر و صدا ترین بلایای طبیعی قرار گرفته است. این درحالی است که خطر و خسارت های ناشی از خشکسالی به مراتب بیشتر از سایر بلایای طبیعی مانند: سیل، طوفان، آتش فشان و حتی زلزله است. ولی به دلیل آنکه مشاهده تأثیر تخریبی پدیده خشکسالی نیاز به زمان نسبتأ طولانی دارد، مطالعه و تحقیق و نحوه برخورد با آن کمتر مورد توجه قرار گرفته است.

درحالی که وقوع یک دوره خشکسالی شدید علاوه بر خسارت های آشکار، به طور معمول به محصولات کشاورزی، فضای سبز و دامپروری وارد می آید و گاهی باعث بروز قحطی شده، خسارت های ناپیدای دیگری را نیز باعث می شود که در مواردی نیز جبران ناپذیر است.

به منظور در امان ماندن از زلزله، آتش فشان و سیلاب، کافی است برای مدت کوتاهی از مرکز وقوع این بلاها فاصله گرفت ولی در صورت وقوع خشکسالی، کل جامعه در یک دوره زمانی طولانی، خسارت خواهد دید و گریز از آن بدون برنامه ریزی میسر نخواهد بود.

“خشکسالی” حالتی طبیعی و مستمر از اقلیم است در حالی که بسیاری به اشتباه آن را واقعه ای تصادفی می پندارند. این پدیده به تقریب در تمامی مناطق اقلیمی رخ می دهد ولی مشخصه آن از یک منطقه به منطقه ای دیگر به طور کامل تفاوت دارد.

“خشکسالی” یک اختلال موقتی است و با “خشکی” تفاوت دارد چرا که خشکی ها صرفاٌ محدود به مناطقی با بارندگی اندک است و حالتی دائمی از اقلیم به شمار می آید.

گرچه تعاریف متعددی برای “خشکسالی” به عنوان یک بلای طبیعی نامحسوس، ارائه شده لیکن به طور کلی، این پدیده حاصل کمبود بارش در طی یک دوره ممتد زمانی(به طور معمول یک فصل یا بیشتر) می باشد. این کمبود بارش منجر به نقصان آب برای برخی فعالیت ها، گروه ها و یا یک بخش زیست محیطی می شود. همچنین دمای بالا، باد شدید و رطوبت نسبی پایین تر در بسیاری از نقاط جهان با این پدیده همراه شده و به طرز قابل ملاحظه ای برشدت آن می توانند بیفزایند.

خشکسالی های اخیر، در کشورهای توسعه یافته و درحال توسعه، نتایج اقتصادی، تأثیرات زیست محیطی و دشواری های شخصی متفاوتی به بار آورده که جملگی باعث شده است آسیب پذیری تمامی جوامع به این پدیده ی زیانبخش طبیعی مد نظر قرار گیرد.

پیش گفتار:
آب یکی از ارکان اصلی حیات بشری است، به طوری که حیات بدون آن برای موجوات زنده به هیچ وجه قابل تصور نیست. اگر چه کل میزان آب جهان، ثابت است اما توزیع نامناسب آن در سطح جهان و از همه مهم تر فقدان آب سالم در بسیاری از نقاط جهان، نگرانی های زیادی را پیش روی بشرقرار داده است.

حدود ۷۰ درصد از سطح زمین را آب فرا گرفته ولی متأسفانه بحران آب در بسیاری از کشورهای جهان از جمله کشورهای کمربند خشک زمین مثل ایران، به عنوان یکی از دغدغه های اصل فراروی آینده جوامع خواهد بود. نمایه های این بحران، امروزه به ویژه در شرایط خشکسالی به خوبی نمایان می باشد.

بطور کلی در نقاط مختلف کشور، کاهش منابع آبی مناسب و نیاز روز افزون بخش های مختلف به آب را می توان از اثرات این بحران دانست.

اهمیت خشکسالی:
“خشکی” و “خشکسالی” با وجود شباهت های زیاد، مترادف نیستند. خشکی از ویژگی های بارز اقلیمی نواحی خشک و نیمه خشک است و دلالت برشرایطی دارد که میانگین بارش یا آب قابل دسترس، کم باشد در حالی که خشکسالی در هر منطقه ای و با هرنوع آب وهوایی می تواند روی دهد.

خشکسالی ویژگی بازگشت و طبیعی اقلیم است و به تقریب در تمامی رژیم های اقلیمی رخ می دهد. این پدیده، علاوه بر مناطق با بارندگی کم، در مناطق مرطوب نیز اتفاق می افتد بنابراین خشکسالی برخلاف خشکی که یک خصومت دایمی است و به مناطق با بارش کم محدود می شود، یک ناهنجاری موقت است.

خشکسالی به دوره ای از زمان اطلاق می شود که عرضه رطوبت در آن زمان در سطح مشخص کم تر از حد انتظار شرایط معمول آب وهوایی باشد و به طور کلی خشکسالی را از نظر جوی، هیدرولوژی و کشاورزی مورد بحث قرار می دهند. بعضی نیز اصطلاح خشکی را از نظر جامعه شناسی معرفی کرده اند که در آن، میزان آب در مقابل استحصال کمتر از حد مورد انتظار برای فعالیت های اقتصادی و اجتماعی می باشد.

به طور کلی خشکسالی از دو جزء تشکیل شده است:
جزء آب و هوایی که منجر به کاهش بارش و آب قابل استحصال می شود و جزء تقاضا برای مصرف آب به طور معمول در برخورد با پدیده ی خشکسالی است.

عمده فعالیت در جزء دوم، یعنی کاهش تقاضا برای مصرف متمرکز می شود. با این حال اگر چه برنامه ریزی ها برای مواجه شدن با پدیده ی خشکسالی می تواند تا حد زیادی موثر باشد اما قبل از هر گونه برنامه ریزی، باید مشکل های اساسی که مانع اجرای فعالیت مورد نظر می شود را شناسایی کرد.

بدون شک، خشکسالی به عنوان یک پدیده ی آب و هوایی، ممکن است هراز چند گاهی رخ دهد. اما آیا در طول دوره های خشکسالی گذشته، به دنبال برنامه ریزی مدونی بوده ایم؟

سال گذشته به دنبال ریزش ناکافی باران در ده ها شهر ایران، همدان نیز دچار مشکلات زیادی گردید که هموطنان با جیره بندی آب روبه رو شدند و سد اکباتان دیگر جوابگوی تأمین آب آشامیدنی مورد نیار مردم نبود. به دلیل کمبود بارندگی، میزان تولید نیروگاه های برق -آبی که حدود ۱۰ درصد از برق تولیدی کشور را تأمین می کنند، به نصف کاهش یافته است.

در پی کاهش بارندگی و بروز خشکسالی و خشک شدن قنات ها در مناطق خشک و افت شدید آب دهی چاه ها، نماز باران در برخی شهرها، اقامه شد. البته در سال های اخیر، ایران در فاصله سالهای ۱۳۷۷ تا۱۳۸۱ یک دوره خشکسالی را پشت سر گذاشته که خسارات زیادی را به خصوص در بخش کشاورزی به جا گذاشت و آب آشامیدنی برخی شهرها ازجمله همدان سهمیه بندی شد. دوره خشکسالی در ایران معمولاً پنج تا هفت ساله است. بر اساس روند چهل ساله اخیر، سال گذشته نباید خشکسالی پدید می آمد درحالی که در نیمی از چهل اخیر شاهد خشکسالی بوده است.

بحران آب درجهان:
ایران تنها کشوری نسیت که در سال های اخیر با مساله ی بحران آب درگیر است بلکه جهان در حال تجربه چنین بحرانی است. بیش از یک میلیارد از مردم جهان به آب سالم آشامیدنی و نیمی از مردم جهان به بهداشت مناسب دسترسی ندارند. بدون تغییرات اساسی، بسیاری از مناطق جهان، آب کافی برای تولید غذا و رشد جمعیت، علی رغم اعمال سیاست های کنترل جمعیت را ندارند. نابودی گونه های گیاهی و جانوری، حقایق دیگری هستند که در بسیاری از نقاط جهان اتفاق افتاده و می تواند باعث تغییر روش زندگی نسل های آینده شوند. بحران آب در سطح جهان، یک بحران مدیریتی است که در قلب آن، این سوال مطرح است: چگونه آب را می توان با بهره وری بالاتر، مورد استفاده قرار داد؟

جواب این سوال را می توان به صورت زیر خلاصه کرد:
– افزایش تولیدات با مصرف آب کمتر
– رقابت کمتر بر سر آب
-نیاز کمتر به توسعه و ساخت سازه های زیر بنایی
– افزایش ایمنی و امنیت تولیدات غذایی
– داشتن آب بیشتر برای کشاورزی، صنعت و مصارف خانگی و محیط زیست بهتر

در حال حاضر بحران آب، نیازی به زنگ خطر ندارد. زنگ های خطر به صدا در آمده و می توان این بحران را مهار کرد. برای موفقیت در مهار این بحران، نیاز به یک بررسی و تحقیق کامل برای مدیریت سیستم های با پیچیدگی بالا است. اگر رفتار و همچنین روش مدیریت استفاده از آب را تغییر دهیم، قادر به رسیدن به آینده ای مطلوب برای زمین و ساکنین آن خواهیم بود.

بحران آب در ایران:
بدون شک نامگذاری قرن حاضر با عنوان «در آب» از سوی کارشناسان اقتصادی و بسیاری دیگر، به معنای توجه بیش از پیش به این مایع حیاتی  است. آب از گذشته های بسیار دور، دارای اهمیت بسزایی بوده است. یکی از مهم ترین مواردی که بسیاری از سیاست ها به آن توجه دارند، بحث آب و به موازات آن «بحران آب» و تبعاتی است که می تواند دراثر نبودش برای مردم جامعه و حتی یک حوزه زیست محیطی دشواری های زیادی ایجاد کند.

باید دقت داشت که نیاز به آب، مقوله ای نیست که دارای محدودیت زمانی و مکانی باشد و بتوان با مایعی دیگر درصدد جایگزین کردن، رفع کمبود و پر کردن خلاء آن برآمد. ضمن آنکه براساس آمار موجود جمعیت جهان، جمعیت کشور و کلان شهرهای ما همچنان درحال روند صعودی و افزایش است. از طرفی منابع آب در کشورهایی چون ایران، محدود و بارندگی ها تقریباً یک سوم تا یک چهارم متوسط بارندگی دیگر نقاط جهان است. از سوی دیگر متاسفانه آلوده شدن آب ها، چه سطحی و چه زیر زمینی درحال افزایش است.

در دهه های اخیر و به ویژه در سال پایانی قرن بیستم، آب به عنوان موضوعی مهم، کانون مباحثات و مذاکرات بین المللی قرار گرفته است. در سال های گذشته، مشکلات و کمبود آب در مقیاس محلی مطرح بود اما در شرایط فعلی و  از آن مهمتر در آینده، این مشکلات در مقیاس های ملی، منطقه ای و حتی جهان بروز خواهد کرد.

در گذشته منابع آبی موجود بود اما برای رسیدن به آن، محدودیت تکنولوژی وجود داشت. اکنون، اصولاٌ منابع آب اضافی برای توسعه وجود ندارد و مقدار آب تجدید شونده که هم اکنون کره زمین دریافت می کند، معادل همان حجم آبی است که هزارن سال پیش دریافت کرده و ثابت است.

باید توجه داشت مقدار سرانه مصرف آب به شدت درحال افزایش است و دلیل این امر به افزایش سطح رفاه و به تبع آن تنوع نیازهای آبی مربوط می شود.

شیوه های مقابه با بحران کم آبی:
برای مباره با کم آبی و مشکلات ناشی ازآن، از روش های زیر پیشنهاد می شود:

الف- اولویت های مصرف:
همزمان با کمبود بارندگی، شرایط اقلیمی و آب و هوایی کشور، دچار تغییر و جابجایی شده است. مثلاً گرمای بعضی شهرهای سردسیر در اولین روزهای سال جدید به ۲۸ تا ۳۰ درجه رسید؛ گرمایی که معمولاً شهرها در تابستان شاهد آن بودند. مثلا همدان همیشه شاهد حجم زیادی از برف بر کوه های خود بوده درحالی که در دوسال اخیر در کوه های این شهر، برف چندانی نباریده است.

ب) جیره بندی:
در پی کاهش بارندگی، مسئولان وزارت نیرو از احتمال جیره بندی آب در برخی از استان های کشور در تابستان خبر دادند. به گزارش خبرگزاری اقتصاد ایران، استان هایی چون: اراک، یزد، کرمان، همدان و سیستان و بلوچستان در سال گذشته دچار کمبود آب و جیره بندی شدند. برای افزایش بارش باران و رفع بحران در سال گذشته بسیاری از استان ها نماز استسقا (باران) یه جا آورند.

اصلاح ساختار مصرف:
براساس آمارهای موجود در وزارت نیرو و میانگین سی ساله، بارندگی سالانه ایران ۲۵۰ میلی متر بوده که همین آمار نشان دهنده این است که بارش سالانه کشورمان نسبت به جهان خصوصاٌ کشورهای اروپایی که بیشتر از۷۰۰ تا ۸۰۰ میلی متر درسال است، بسار کمتر ازحد متوسط بارندگی می باشد. در عین حال با روند صنعتی شدن کشورها، به طور طبیعی پسآب های صنعتی(شیمیایی) نیز افزایش چمشگیری می یابد. فاضلاب ها به چاه ها و سفره های زیر زمینی نشت می کنند که پیامد آن، افزایش اپیدمی بیماری ها است.

موارد زیر نیز درحل بحران آب کارگشا می باشد:
۱- تدوین آیین نامه اجرایی چگونگی مصرف آب
۲- حفاظت و بازیافت در برنامه های بخش های مصرف
۳- آگاه سازی عمومی و مشارکت مردم دربرنامه ریزی و مدیریت مصرف آب
۴- توجه به عرضه و تقاضا در کل چرخه آب
۵- توجه دقیق به مدیریت جامع آب
۶- برآورد ارزش اقتصادی آب درهریک از حوزه های آبری
۷- توجه به برنامه های اجرایی مدیریت خشکسالی
۸- استفاده از روش های نوین آبیاری و کم آبیاری (آبیاری قطره ای)
۹- ارتقاء سطح فرهنگ مردم و جامعه دراستفاده ازآب
۱۰- به کارگیری تجربه های کشورهای موفق در زمینه کشاورزی
۱۱-ساخت سدهای جدید و اصلاح و احداث شبکه
۱۲- بررسی شکستگی های شبکه ها برای جلوگیری از اتلاف آب
۱۳- طرح هایی نظیر حفر چاه، انتقال آب از مناطق دیگر و آبرسانی به وسیله تانکر
۱۴- کنترل ذخیره پشت سدها
۱۵- پمپاژ ها و حفر چاه های موقت، استفاده از تانکرهای آبرسانی
۱۶- تغییر الگوی کشت توسط کشاورزان
۱۷- مبارزه با علف های هرز ، آبباری درساعات خشک روز (عصرها)، استفاده از کودهای مقاوم درخاک های خشک، تنک کردن میوه ها، بالا بردن مقاومت درختان، شخم سطحی و ایزوله کردن چوب ها و هرس سبز
۱۸- به کارگیری اندیشه علمی راهی جهت پیشگیری از کم آبی

پس مسئولین و دست اندرکاران در حل بحران آب، نباید به این مسئله نگرشی مقطعی و آنی داشته باشند بلکه باید بر مبنای مقابله اضطراری و تدوین یک برنامه بلندمدت منظم و مداوم، جهت آمادگی و پیشگیری، از گسترش این بحران جلوگیری کنند و در این راه نه تنها مسئولین بلکه همه دستگاه های اجرایی و مردم، از مجریان اجرای راهبردهای مدیرت کم آبی و کاهش اثرات خشکسالی می باشند.

در مواجهه با بحران آب، باید تهدیدها را به فرصت تبدیل کنیم و این مسئله را امری انقلابی و ارزشی بدانیم که نه تنها یک ارگان، بلکه تمام مردم ایران موظف به حل آن هستند زیرا در این موقعیت با یک معادله دو مجهولی مواجهیم.

یک مجهول این معادله، کمبود آب است که در مقابل آن باید راه حل علمی اندیشید و دومین مورد، این است که از این تهدید بالقوه چگونه یک فرصت بسازیم. هنر ما عبور آرام و منطقی از چالش کم آبی است یعنی باتدبیر، سخت کوشی و مدیریت درست و با کمترین خسارت، باید از آن عبور کرد و مشکل ها را شناخت. پس نیاز است مردم را آگاه نمود و فرهنگ صرفه جویی را جا انداخت.

روابط عمومی ها نیز درحل بحران آب نقش به سزایی دارند زیرا انتقال صحیح پیام به مردم، برای روایط عمومی ها، یک هنر محسوب می شود. آنان باید با تعامل و همکاری خود با صدا و سیما و رسانه های جمعی به صورت منسجم و مطابق با رویکردهای وزارت نیرو، درجهت اطلاع رسانی به موقع و صحیح، اقدامات لازم رابه عمل آورند. این ارتباط باید فنی، زیبا، با نشاط و استادانه باشد.

نیاز است همه ی مردم به این مسئله آگاه شوند که باید صرفه جویی در مصرف آب را از خودمان شروع کنیم و مشکل جامعه را مشکل خود و خانواده خود بدانیم. باید فرزندان خود را نیز از همان دوران کودکی با استفاده صحیح از طلای آب آشنا سازیم چرا که آب، نعمتی است که جایگزین ندارد و نبود آن حیات را از انسان ها و تمام موجودات جهان سلب می کند.

پیشنهادات:
۱-حمایت از تحقیقات انجام شده در زمینه خشکسالی
۲- احداث سدهای زیر زمینی
۳- جدا کردن آب شرب از سایر مصارف شهری (کاری که در تمام کشورهای پیشرفته انجام شده است)
۴- جلوگیری از تخریب و گسترش پوشش گیاهی
۵- ارتقاء سطح فرهنگ صرفه جویی در مصرف آب خصوصاً دربین زنان خانه دار
۶- آشنا کردن مردم با مسایل مربوط به خشکسالی و تشویق آنان به صرفه جویی (به کمک رسانه ها)
۷- نظارت مستمر بر منابع و نحوه مصارف آنها
۸- کنترل رشد جمعیت
۹- استفاده از شبکه های مصرف آبیاری یا بهینه کردن روش سنتی آبیاری
۱۰- بهساری شبکه های آب شهری

نتیجه گیری:
ایران به عنوان یکی از کشورهای واقع در کمربند خشک کره زمین با مشکل کم آبی مواجه می باشد. رشد فزاینده جمعیت و نیاز به محصولات کشاورزی و دامی و محدودیت منابع آب و خاک، به عنوان بستر اصلی تولیدات کشاورزی، مسئله کم آبی را به گونه ای بسیار جدی، فراروی کشور قرارداده است. در واقع خشکسالی نیز به عنوان یک پدیده همچون سایر پدیده های طبیعی، به مدد دانش، آگاهی، برنامه ریزی و مدیریت صحیح، قابل پیش بینی و کنترل می باشد و خسارت های ناشی ازآن را می توان به حداقل رساند.

بحران آب و محدودیت منابع آبی، درحال حاضر برای بسیاری از کشورها و درآینده نزدیک برای کلیه کشورهای جهان به صورت یک معضل جدی، می بایست مورد توجه قرار گیرد چرا که این محدودیت، رشد و تعالی کشورها را می تواند تحت الشعاع قرار دهد. ازاین رو می بایست به دنبال مدیریت آب برای دوره های خشکسالی بود، نه مدیریت آب در دوره های خشکسالی.

متاسفانه تاکنون در خشکسالی های گذشته، به صورت مقطعی عمل شده است. پرداخت خسارت به کشاورزان، استفاده از راهکارهای کوتاه مدت آبرسانی و تلاش های دیگری از این دست، به هیچ وجه کافی نبوده و جای برخورد جامع و همه جانبه با این مسئله، همچنان خالی است.

شدت و حجم خسارت ها و روند فزاینده آنها به گونه ای است که ایجاب می کند تدابیر مؤثرتر و اساسی تری به خصوص جهت پیشگیری از این وقایع اندیشیده شود. آمار و ارقامی که هر ساله از طرف وزارت کشور اعلام می گردد، خسارت های وارده به مزارع در باغ ها و تأسیسات شهری و روستایی، خسارت های ناشی از عدم پوشش گیاهی، جنگلی و مراتع، مسایل و مشکلات مربوط به فرسایش خاک و هدر رفتن این سرمایه، انهدام رویش گاه های طبیعی و منابع زیست محیطی که امید زیادی به احیای دوباره آن ها می باشد،سهم بالاتری از آمار را به خود اختصاص می دهد ولی همیشه درحاشیه قرار گرفته اند. پس بیایید قدر این نعمت بزرگ الهی را بدانیم و درحفظ آن بکوشیم.

ابراهیم سپهری

از شهر رامجرد